Suw qáwipsizligi jáhán jámiyetshiligi názerinde: BMSh esabatınan juwmaqlar

12.11.2023

Pútkil dúnya boylap hár tórt adamnan úshewi suw támiynatı jeterli jolǵa qoyılmaǵan mámleketlerde jasaydı. Qáwipsiz ishimlik suwı, sanitariya hám gigiena xızmetleriniń jeterli dárejede bolmaslıǵı insanlardıń suw menen baylanıslı apatlarǵa qaraǵanda kóbirek ólimine sebep bolmaqta. Nyu-Yurkta Birlesken Milletler Shólkeminiń suw ekspertleri basshılıǵındaǵı global suw qáwipsizligin bahalawı házirgi kúnde dúnya xalqınıń kópshiligi suw támiynatı jaqsı jolǵa qoyılmaǵan ellerde jasaytuǵınlıǵın kórsetpekte. Bul bolsa insanda úlken táshwishti oyatadı, sebebi suw qáwipsizligi rawajlanıw ushın tiykarǵı derek.

BMShniń 2023-jılǵı suw konferenciyasınıń ekinshi kúninde járiyalanǵan bul global baha 186 mámlekette jasawshı 7,8 milliard adamǵa tásir kórsetetuǵın suw qáwipsizligi jaǵdayın hár táperleme salıstırıp beredi. Esabatta dúnya Turaqlı Rawajlanıw Maqsetleri (SDG) 6 dep atalıwshı «bárshe ushın taza suw hám sanitariya» shárayatına erisiwden ádewir uzaq ekenligi haqqındaǵı júdá qáweterli statistikalıq maǵlıwmatlar keltirilgen.

Birlesken Milletler Shólkemi, Suw, Qorshaǵan tábiyat hám Salamatlıq İnstitutınıń (UNU INWEH) suw qáwipsizligi máseleleri boyınsha izertlewshi hám esabattıń jetekshi avtorı, doktor Sharlotta MakAlister sonday deydi: «Mámleketler suw qáwipsizligin támiyinlemey turıp dushshı suw ekosistemaları, turmıs tárizi hám insan páráwanlıǵın qollap-quwatlawǵa qurbı jetpeydi. Bul global bahalaw SDG 6nı ámelge asırıw ushın qalǵan jeti jıl ishinde siyasat dodalawları orayında bolıwı kerek bolǵan áhmiyetli rawajlanıw mashqalaların aytıp ótedi».

Dúnya boylap suw qáwipsizligi jaǵdayın ele de real túsiniw ushın BMShniń bul esabatın suw qáwipsizligin 10 komponent yaki ólshew boyınsha bahalaw zárúr: ishimlik suwı, sanitariya, jaqsı densawlıq jaǵdayı, suw sapası, suwdıń barlıǵı, suw ólmeshi, suwdı basqarıw, insan qáwipsizligi, ekonomikalıq qáwipsizlik hám de suw resurslarınıń turaqlılıǵı. Nátiyjeler qáweterli: házirgi kúnde dúnya xalqınıń 78 protsenti (6,1 milliard adam) suw qáwipsizligi támiyinlenbegen mámleketlerde jasaydı.

Global bahalawdıń tiykarǵı nátiyjelerine tómendegiler kiredi: barlıq aymaqlarda suw qáwipsizligi dárejesi tómen bolǵan mámleketler bar bolsa da, eń tómen rawajlanǵan eller hám Kishi arallardıń rawajlanıp atırǵan mámleketleri (SIDS) bir qatar qıyın faktorlar sebepli suw qáwipsizliginiń kritikalıq dárejelerine ushırmaqta. Jámi 23 mámlekette - 16 tómen rawajlanǵan mámleket hám 7 SIDS – suw támiyinatınıń júdá qáwipli dárejesi gúzetilgen: Solomon aralları, Eritreya, Sudan, Efiopiya, Vanuatu, Awǵanstan, Jibuti, Gaiti, Papua – Jańa Gvineya, Somali, Liberiya, Sent-Kits hám Nevis, Liviya, Madagaskar, Pákistan, Mikroneziya, Niger, Syerra-Leone, Yaman, Chad, Komor aralları hám Shri-Lankalar solar qatarında.

Ulıwma alǵanda, úsh geografiyalıq aymaqta jámi 33 mámlekette suw qáwipsizligi jeterli emes. Shvetsiya suw qáwipsizligi eń joqarı dárejede támiyinlengen mıńlaǵan eller ishinde bolıp, basqa Evropa mámleketleri - Daniya, Lyuksemburg, Avstriya, Norvegiya, Shvetsariya, Finlandiya hám İrlandiya, Franciya, Litva, Gretsiya, Germaniya, Ullı Britaniya, Estoniya, İtaliya, İspaniya, Slovakiya, Sloveniya, Xorvatiya, Chexiya, Vengriya, Portugaliya kibi mámleketlerde de suw qáwipsizligi máseleleri qanaatlandırarlı dárejede. A’ziya-Tınısh okeanı aymaǵındaǵı suw ushın qáwipsiz eller – Jańa Zellandiya, Kipr, Avstraliya, Yaponiya, İzrail, Quvayt hám Malayziya, Kanada hám AQSh (Amerika) kontinentindegi suw qáwipsizligi toparına kiretuǵın jalǵıs mámleket.

Tábiyiy suwdıń kópliginiń ózi ǵana suw qáwipsizligin támiyinley almaydı. Haqıyqattan da, Afrika, Áziya-Tınısh okeanı aymaǵı hám Amerikanıń úlken muǵdarda dushshı suw resurslarına iye bolǵan kópshilik mámleketleri suw tasqınları yaki qurǵaqshılıq nátiyjesinde úlken ekonomikalıq joǵaltıwlarǵa ushıraydı. Soǵan qaramay, WASH (suw, sanitariya hám adekvat gigiena)dan paydalanıwdıń sheklengenligi, suw quramınıń tómenligi hám suwdıń ekonomikalıq azlıǵı sebepli WASH penen baylanıslı ólim jaǵdayları joqarıdaǵı faktorlar sebepli júzege keletuǵın ólim jaǵdayları sanınan joqarı.

Qáwipsiz basqarılatuǵın ishimlik suwı hám kanalizatsiyadan paydalanıw ele de dúnya xalqınıń yarımınan kópshiligi ushın arzıw bolıp qalmaqta. Jer júzinde jámi xalıqtıń 70% ten aslamı (5,5 milliardqa jaqın) suwdan qáwipsiz paydalanıw imkaniyatına iye emes. Afrika bolsa eń tómen dárejedegi suwdan qáwipsiz paydalanıw imkaniyatlarına iye, bul aymaq xalqınıń tek ǵana 15%ne tuwrı keledi.

Afrika pútkil dúnya boyınsha qáwipsiz WASH xızmetleriniń eń tómen dárejesine iye, bul aymaqtaǵı suw qáwipsizliginiń tómen dájesine xızmet etedi. Aymaqta jaylasqan 54 mámlekettegi derlik  31% (411 millionnan aslam) adamlar, solar qatarı 33 LDC hám 6 SIDS, bazalıq ishimlik suwı xızmetinen paydalanıw imkaniyatına iye emes. Aymaqta tek 201 million  adam (15%) qáwipsiz, basqarılatuǵın ishimlik suwınan paydalanıw imkaniyatına iye. Sanitariya xızmetlerine kelsek, aymaqta 1,1 milliard (82%) adam ele de qáwipsiz, basqarılatuǵın sanitariya xızmetinen paydalanıw imkaniyatına iye emes.

Bunıń nátiyjesinde global qáwipsiz WASH xızmetleriniń jetispesliginen suw menen baylanıslı apatlardan dúndan ótkenlerge qaraǵanda kóbirek insan qaytıs boladı. Táshwishlenetuǵın tárepi sonda, bul jaǵday elege shekem jaqsılanbay atır: 2019-jılda Jáhán densawlıqtı saqlaw shólkeminiń 2016-jılǵı esabatlarına qaraǵanda 164 mámlekette WASH penen baylanıslı ólim dárejesi kóbeydi.

Milliy dárejede suw sapasın hár tárepleme hám anıq bahalaw mashqalalı jaǵday bolıp qalmaqta. JDST tárepinen sanitariya statistikasınan paydalanǵan halda bahalanǵan kúndelik aqaba suwlardı tazalaw dárejesi bazı nárselerdi inabatqa almaǵanda Afrika hám Áziya-Tınısh okeanınıń júdá jaman (30% dan tómen) hám Batıs Amerikanıń bazı mámleketlerinde jaman (50% dan tómen) bolıp qalmaqta. 

Suwdan paydanıw nátiyjeliligi barqulla da suw qáwipsizligi támiyinlengenligin ańlatpaydı. Milliy ekonomikada neft hám taw-kán sanaatı úlesi ústinlik etetuǵın kópshilik mámleketlerde paydalanılǵan suw birligi ushın joqarı ekonomikalıq úles bar (100 USD/m3 yaki onnan joqarı), biraq bul suwdı basqarıw, WASH yaki insaniyat qáwipsizligi kibi komponentlerde suw qáwipsizliginiń artıwına alıp keledi degeni emes.

Suw tasqınları hám qurǵaqshılıq qáwipi astında bolǵan mámleketlerde ekonomikalıq qáwipsizlikke tásir kórsetetuǵın mashqalalar kóbeyip barmaqta. Aymaqlar boyınsha Afrikada suw tasqınları hám qurǵaqshılıq qáwpi joqarı bolǵan mámleketler sanı kóp, sol menen birge bul aymaqlar xalqı sanınıń tez ósiwi, urbanizatsiya hám sanaatlasıwdı bastan keshirip atır. Kanaatlandırarsız infrosistema hám suw menen baylanıslı apatlardıń tásirin basqarıw qábileti menen birleskende, bul faktorlar suw qáwipsizligi mashqalaların jáne de kóbeytedi.

Bul bahalaw nátiyjeleri, eger buǵan radikal sharalar kórilmese, dúnya xalqınıń úshten eki bólegi  2030-jıldan keyin de  suw qáwipsizligi támiyinatısız jasawdı dawam etetuǵınlıǵın kórsetedi.