Global suw krizisiniń anıq qáwpi: BMSHniń 2023-jılǵı Jáhán suw rawajlanıwı esabatında eskertiwler jańladı

13.11.2023

Dúnya boylap eki milliarddan úsh milliardǵa shekem adam suw krizisin bastan keshirip atır. UNESCO hám BMSHniń Jáhán suw rawajlanıwı esabatınıń sońǵı basılımına kóre, buǵan tiyisli xalıqaralıq sheriklik kúsheyttirilmese, kelesi on jıllıqlarda, ásirese qalalarda bul krizis jáne de kúsheyedi. UNESCO tárepinen BMSH-Water atı astında járiyalanǵan esabatqa kóre, dúnya kóleminde 2 milliard adam (xalıqtıń 26 procenti) taza ishimlik suwına iye emes hám 3,6 milliard insan (46 procent) qáwipsiz basqarılatuǵın sanitariya-gigiena qurallarınan paydalana almaydı.

Eki milliardtan úsh milliardǵa shekem adam jılına keminde bir ay dawamında suw krizisin bastan keshiredi, bul turmıs ushın salmaqlı qáwip tuwdıradı, ásirese azıq-awqat qáwipsizligi hám elektr energiyasınan paydalanıw boyınsha. Suw krizisine dus kelip atırǵan global qala xalqı 2016-jıldaǵı 930 million adamnan 2050-jılda 1,7-2,4 milliard insanǵa shekem eki esege kóbeyiwi prognoz etilip atır. Ekstremal hám uzaq dawam etetuǵın qurǵaqshılıq jaǵdayları da ósimlik hám haywan túrleri ushın qáweterli jaǵdaylarǵa alıp keletuǵın ekosistemalardı payda etiwi aytılıp atır.

“Global suw daǵdarısı qadaǵalawdan shıǵıp ketiwiniń aldın alıw ushın kúshli xalıqaralıq mexanizmlerdi tezlik penen menen ornatıw zárúr. Suw biziń ulıwma keleshegimiz bolıp tabıladı jáne onı teń bólistiriw hám turaqlı basqarıw ushın birgelikte háreket etiw kerek”.

 Odri Azuley, UNECKO Bas direktorı.

“Bul bahasız baylıqtı keleshek áwladlar ushın saqlaw hám álpeshlew birge islesiwge baylanıslı. Dúnya suw resursların aqılǵa say basqarıw hám saqlaw húkimetler, kárxanalar, ilimpazlar, puqaralıq jámiyeti hám jámiyetshilikti, atap aytqanda jergilikli jámáátlerdi anıq sheshimlerdi islep shıǵıw hám jetkeriw ushın birlestiriwdi ańlatadı”.

 Antoniu Guterrish, Birlesken Milletler Shólkemi Bas xatkeri

“Kóp nárse islew kerek hám waqıt biz tárepte emes. Bul esabat biziń ambiciyamızdı kórsetedi hám biz házir birlesip, háreketti tezlestiriwimiz kerek. Bul biziń ózgeris ushın waqtımız”.

 Gilbert F. Xunbo, BMSh-Suw baslıǵı hám Xalıqaralıq miynet shólkemi Bas direktorı

Xalıqaralıq sheriklik: hámme ushın suwdan paydalanıw gilti

Suw menen baylanıslı derlik hár bir aralasıw qanday da sheriklikti óz ishine aladı. Eginlerdi jetistiriw fermerler ortasında ulıwma suwǵarıw sistemaların talap etedi. Qalalar hám awıllıq orınlardı qáwipsiz hám arzan suw menen támiyinlew tek suw támiynatı hám kanalizaciya sistemaların kommunal basqarıw arqalı ámelge asırılıwı múmkin. Bul qala hám awıl jámáátleri ortasındaǵı baylanıs azıq-awqat qáwipsizligin támiyinlew hám fermerlerdiń dáramatların asırıw ushın zárúr áhmiyetke iye.

Xalıqaralıq shegaralardı kesip ótetuǵın dáryalar hám suwlı qatlamlardı basqarıw máseleni jáne de quramalastıradı. Transshegeralıq háwizler hám suwlı qatlamlar boyınsha birge islesiw suw qáwipsizliginen tısqarı kóp payda keltiriwi, atap aytqanda qosımsha diplomatiyalıq kanallardı ashıw kórsetilgen bolsa da, dúnyadaǵı 468 xalıqaralıq kólemdegi suwlı qatlamlardan tek 6 rásmiy sheriklik shártlesiwine boysınadı. Birlesken Milletler Shólkemi suwdan paydalanıw jáne onı basqarıw boyınsha xalıqaralıq baylanıstı kúsheytiwge shaqıradı. Bul jaqın on jıllıqlarda global suw krizisiniń aldın alıwdıń birden-bir jolı ekenligi aytıp ótken.

Sheriklik hám adamlardıń qatnası nátiyjelilikti asıradı

 Qorshaǵan tábiyattı qorǵaw xızmetlerin (pataslanıwdı baqlaw hám biologiyalıq hár túrlilikti támiyinlew sıyaqlı) maǵlıwmatlar almasıw hám birgelikte finanslıq támiyinlew múmkinshilikleri menen bir qatarda esabatta eń kóp aytıp ótilgen ulıwmalıq mápler qatarına kiredi. Mısalı, “suw fondları” suwdıń ulıwma sapası hám/yáki muǵdarın jaqsılaw ushın joqarı aǵımdaǵı jasaw ortalıǵın qorǵaw hám de awıl xojalıǵı jerlerin basqarıwǵa birgelikte qarjı kirgiziw ushın qalalar, kárxanalar hám kommunal xızmetler sıyaqlı tómen aǵıs paydalanıwshıların birlestiretuǵın finanslıq támiyinlew sxemaları bolıp tabıladı.

2013-jılda iske túsirilgen Meksikanıń Monterrey suw fondı birgelikte finanslıq támiyinlew arqalı suw sapasın saqlap qaldı, suw tasqınların kemeytirdi, infiltraciyanı jaqsıladı hám tábiyiy jasaw orınların qayta tikledi. Nayrobidegi dushshı suwdıń 95 procentin hám Keniya elektr energiyasınıń 50 procentin támiyinleytuǵın Dene-Nayrobi dáryası suw háwizin óz ishine alǵan Sahroi Kabirdegi soǵan uqsas jantasıwlardıń jetiskenligi bunday birge islesiwdiń global potencialın kórsetedi.

 Mápdar táreplerdiń inklyuziv qatnası, sonıń menen birge satıp alıw hám iyelik etiwge járdem beredi. Juwmaqlawshı paydalanıwshılardı suw sistemaların joybarlaw hám ámelge asırıwǵa tartıw kámbaǵal jámiyetlerdiń mútajlikleri hám resursların jaqsılawǵa sáykes keletuǵın xızmetlerdi jaratadı hám jámiyetshilik tárepinen qabıl etiliwi hám iyelik dárejesin asıradı. Bul, sonıń menen birge juwapkershilik hám ashıqlıqtı támiyinleydi. Somalidıń Gedo regionındaǵı kóshiriw lagerlerinde xalıq on mıńlaǵan xalıqtı támiyinleytuǵın suw punktlerin basqaratuǵın hám olarǵa xızmet kórsetetuǵın suw komitetin saylaydı. Komitet aǵzaları suw resursların bólisiw hám basqarıw ushın aymaqlıq jámáátlerdiń jergilikli suw keńseleri menen birge islesedi.

 Derek  www.unesco.org