Planetamızda qansha suw bar?
12.11.2023
Bul planetada júdá kóp suw bar! Jerde shama menen qansha muǵdarda suw bar, ayta alamız ba? Al, planetamızda 326 million trillion gallon (shama menen 1 260 000 000 000 000 000 000 000 litr) suw bar dep esaplaw múmkin. Bul suw turaqlı aylanıwda - ol okeannan puwlanadı, hawada júredi, qurǵaqlıqqa jawın formasında jawadı hám keyin taǵı okeanǵa qaytadı. Bul maqalada biz dúnyadaǵı suw muǵdarın, atap aytqanda keń planetada qansha taza hám qansha shor suw bar ekenligin tolıq kórip shıǵamız.
Okeanlar júdá úlken. Olar planetamızdıń derlik 70 procent bólegin iyeleydi hám okeannıń ortasha tereńligi shama menen 3,688 metrdi quraydı. Planetadaǵı suwdıń derlik 97 procenti okeanlar úlesine tuwrı keledi, sol sebepli sonsha muǵdardaǵı suwımızdan duzlanıw sebepli ishimlik suwı sıpatında paydalana almaymız.
Tınısh okeanı sezilerli parıq menen eń úlken okean bolıp tabıladı. Ol barlıq kontinentlerdi sıydıra aladı. Tınısh okeanınan keyin úlkenligi boyınsha izbe-izlikti Atlantika okeanı, Hind, Qubla okean hám Arqa Muz okeanı iyeleydi.
Jerdegi dushshı suw
Jerdegi suwdıń 3 procentten azıraǵı dushshı suw quraydı, biraq planetadaǵı sol suwdıń shama menen 1,6 procenti suyıq jaǵdayda emes, ol polyus mızlıqlarında “qamalǵan”. Taǵı 0,36 procenti bolsa suwlı qatlamlar hám qudıqlarda jer astında jaylasqan. Planetadaǵı ulıwma suw támiynatınıń tek 0,036 procenti dushshı suwlı kól hám dáryalarda jaylasqan jer ústi suwı úlesine tuwrı keledi. Bul mıńlaǵan trillion gallon muǵdar ámelde bolǵan barlıq suw menen salıstırǵanda júdá kishi úlesti quraydı.
Kóller
Sońǵı esap-kitaplarǵa kóre, dúnyada 117 million kól bar bolıp, olar jer maydanınıń derlik 4 procentin iyeleydi (Grenlandiya hám Antarkti mızlıqlarınan tısqarı). Atap aytqanda, Qospa Shtatlarda 1681 kól bar, Rossiyadaǵı Baykal ko'li kólemi hám tereńligi boyınsha eń úlken dushshı suwlı ko'l bolıp tabıladı. Ózbekstan aymaǵında 509 kól hám suw bazaları bar.
Suw hámme jerde
Planetadaǵı suwdıń qalǵan bólegi hawada bultlar hám suw puwı retinde súzedi, ósimlik hám haywanlar denesinde yamasa topıraq ızǵarlıǵı sıpatında jasırınadı. Insan denesiniń 65 procenti suwdan ibarat, sol sebepli eger siz 100 kilogramm salmaqqa iye bolsańız, siziń 65 kilogrammıńız suw bolıp tabıladı.
Suw aylanısı
Suw aylanısı, sonıń menen birge gidrologiyalıq cikl dep te ataladı, bul suwdıń Jer maydanı, joqarısında hám astında háreketin xarakteristikalaytuǵın úzliksiz hám dinamikalıq process bolıp tabıladı. Ol Jerdiń suw resursların bólistiriw hám jańalawda sheshiwshi rol oynaydı. Cikl puwlanıw menen baslanadı, yaǵnıy Quyashtıń ıssılıǵı okeanlar, dáryalar hám kól sıyaqlı sırtqı dereklerden suwdıń suw puwına aylanıwına hám atmosferaǵa kóteriliwine alıp keledi. Keyin bul bultlardı payda etiw ushın kondensaciyalanadı. Sonnan soń jawın payda boladı, bultlardaǵı suw tamshıları birlesedi hám jawın, qar yamasa burshaq formasında jerge túsedi. Bul suwdıń bir bólegi suw aǵımı arqalı suw háwizlerine qaytadı, basqa bólegi bolsa jerge sińip ketedi. Aǵımnıń puwlanıwı cikldi tazadan baslaydı.
Íqlım ózgerisiniń tásiri
Íqlım ózgerisi suw aylanısına tásir etedi jáne onıń dinamikasın ózgerttiredi. Íqlım ózgerisi teńiz beti hám jawın formalarınıń ózgeriwine alıp keledi, bul bolsa ayırım aymaqlarda kúshlilew jawın jawıw hádiyselerine hám basqa jerlerde uzaq múddetli qurǵaqshılıqqa alıp keledi. Íqlım ózgerisi suw sapasına da tásir etiwi múmkin, bul suw háwizlerindegi pataslandıratuǵın elementler menen baylanıslı.
