Dunyoda suv – nimalarni bilishimiz kerak?

11.11.2023

Suv barqaror rivojlanishning o‘zagi bo‘lib, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, energiya va oziq-ovqat ishlab chiqarish, sog‘lom ekotizimlar hamda insoniyatning omon qolishi uchun muhim ahamiyatga ega. Suv iqlim o‘zgarishiga moslashish markazi bo‘lib, jamiyat va atrof-muhit o‘rtasidagi hal qiluvchi bog‘lovchi bo‘lib xizmat qiladi.

Suv huquq masalasi hamdir. Dunyo aholisining o‘sishi bilan suv resurslariga bo‘lgan raqobatbardosh tijorat talablarini muvozanatlash zarurati ortib bormoqda. Xususan, ayollar va qizlar hayz ko‘rish va onalikni munosib va ​​xavfsiz tarzda boshqarish uchun toza, xususiy sanitariya inshootlaridan foydalanishlari kerak.

Suv bilan bog‘liq muammolar:

1. 2,2 milliard kishi xavfsiz boshqariladigan ichimlik suvi xizmatlaridan foydalana olmaydi. (JSST/UNICEF 2019)

2. Deyarli 2 milliard odam asosiy suv xizmatlariga ega bo‘lmagan sog‘liqni saqlash muassasalaridan foydalanadi. (JSST/UNICEF 2020)

3. Dunyo aholisining yarmidan ko‘pi yoki 4,2 milliard kishi xavfsiz boshqariladigan sanitariya xizmatlaridan mahrum. (JSST/UNICEF 2019)

4. Besh yoshgacha bo‘lgan 297 000 nafar bola har yili yomon sanitariya sharoitlari, qoniqarsiz tashkillashtirilgan gigiyena yoki xavfsiz ichimlik suvi yetishmasligi tufayli diareya kasalliklaridan vafot etadi. (JSST/UNICEF 2019)

5. 2 milliard odam yuqori suv stressini boshdan kechirayotgan mamlakatlarda yashaydi. (BMT 2019)

6. Tabiiy ofatlarning 90 foizi ob-havo, jumladan, suv toshqini va qurg‘oqchilik bilan bog‘liq. (UNISDR)

7. Oqava suvlarning 80 foizi foydalanilmasdan yoki qayta ishlanmasdan ekotizimga qaytadi. (UNESKO, 2017)

8. Dunyodagi transchegaraviy daryolarning qariyb uchdan ikki qismi hamkorlikdagi boshqaruv tizimiga ega emas. (SIWI)

9. Qishloq xo‘jaligida iste’mol global suv iste’molining 70 foizini tashkil qiladi. (FAO)

Suvdan foydalanish huquqi

2010-yil iyul oyida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi tomonidan insonning suv va kanalizatsiyadan foydalanishga bo‘lgan huquqi tan olingani muhim qadam bo‘ldi. Assambleya har bir insonning shaxsiy va maishiy ehtiyojlari uchun, ya’ni kuniga bir kishi uchun 50 dan 100 litrgacha suvga ega bo‘lish huquqini tan oldi. Suv xavfsiz, maqbul va arzon bo‘lishi kerak. Suv xarajatlari uy xo‘jaliklari daromadining 3 foizidan oshmasligi kerak. Bundan tashqari, suv manbai uydan 1000 metr masofada joylashgan bo‘lishi kerak va yig‘ish vaqti 30 daqiqadan oshmasligi kerak.

Suv va Barqaror rivojlanish maqsadlari

Barqaror rivojlanish maqsadi (SDG) 6 “barcha uchun suv va kanalizatsiya mavjudligi va barqaror boshqaruvini ta’minlash” g‘oyasini o‘z ichiga oladi. Maqsadlar suv aylanishi va sanitariya tizimlarining barcha jihatlarini qamrab oladi va ularga erishish boshqa bir qator SDGlar, xususan, sog‘liqni saqlash, ta’lim, iqtisod va atrof-muhit bo‘yicha taraqqiyotga hissa qo‘shish uchun mo‘ljallangan.

BMT va suv

Birlashgan Millatlar Tashkiloti uzoq vaqtdan beri insonning asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun suv ta’minotining yetarli emasligi va inson, savdo va qishloq xo‘jaligi ehtiyojlarini qondirish uchun dunyoning suv resurslariga bo‘lgan talab ortib borayotganligi sababli yuzaga kelgan global inqirozni hal qilishga urinib kelmoqda.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Suv konferensiyasi (1977), Xalqaro ichimlik suvi ta’minoti va kanalizatsiya o‘n yilligi (1981-1990), Suv va atrof-muhit bo‘yicha xalqaro konferensiya (1992) va Yer sammiti (1992) – bularning barchasi ana shu hayotiy manba bilan bog‘liq masalalarga qaratilgan.

2005-2015-yillardagi “Hayot uchun suv” xalqaro harakat o‘n yilligi rivojlanayotgan mamlakatlardagi 1,3 milliardga yaqin odamga xavfsiz ichimlik suvidan foydalanishga yordam berdi va Mingyillik Rivojlanish Maqsadlariga erishishga qaratilgan sa’y-harakatlarning bir qismi sifatida sanitariya bo‘yicha yutuqlarga erishdi.

Oxirgi muhim kelishuvlar orasida 2030-yilgacha Barqaror rivojlanish kun tartibi, 2015-2030 yillarga moʻljallangan Senday Favqulodda vaziyatlar xavfini kamaytirish dasturi, Rivojlanishni moliyalashtirish boʻyicha 2015-yilgi Addis-Abeba Harakat dasturi va BMTning Iqlim oʻzgarishi boʻyicha konventsiyasi doirasidagi 2015-yilgi Parij kelishuvi kabilar bor.

Suv, sanitariya va gigiena

Ifloslangan suv va oddiy sanitariya sharoitlarining yo‘qligi dunyoning eng qashshoq mamlakatlarida o‘ta qashshoqlik va kasalliklarga barham berishga qaratilgan sa’y-harakatlarga putur yetkazmoqda. 2017-yildan butun dunyo bo‘ylab 2 milliard odam hojatxona yoki hammom kabi oddiy sanitariya inshootlaridan foydalana olmadi. 673 million kishi hali ham ochiq defekatsiya sharoitida yashaydi. JSST/YUNISEFning suv ta’minoti va sanitariya bo‘yicha qo‘shma monitoring dasturiga ko‘ra, dunyo bo'ylab kamida 1,2 milliard odam najas bilan ifloslanishdan himoyalanmagan suv ichadi. Bundan ham ko‘proq aholiga ichimlik suvi sanitariya xavf-xatarlaridan yetarli darajada himoyalanmagan tizim orqali yetkazib beriladi.

Notoza suv va bolalar o‘limi

Notoza suv va yomon sanitariya sharoitlari bolalar o‘limining asosiy sababidir. Bolalardagi diareya suv ta’minotining yetarli emasligi, sanitariya sharoitlarining qoniqarli darajada yo‘lga qo‘yilmaganligi, yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilari bilan ifloslangan suv va noto‘g‘ri gigiyena qoidalari bilan chambarchas bog‘liq. Diareya har yili 1,5 million bola o‘limiga sabab bo‘ladi, bu asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda yashovchi besh yoshgacha bo‘lgan bolalar orasida kuzatilgan.

Suv yetishmasligi,kanalizatsiyadan foydalanish va rivojlanish maqsadlari o‘rtasidagi bog‘liqlik aniq, muammoni hal qilish usullari ma’lum va iqtisodiy jihatdan samarali. JSSTning 2012-yilgi tadqiqoti shuni ko‘rsatadiki, sanitariya sharoitlarini yaxshilashga sarflangan har 1 AQSh dollari o‘rtacha 5,5 AQSh dollari miqdorida global iqtisodiy daromad keltiradi. Bu imtiyozlar, ayniqsa, kambag‘al bolalar va eng muhtoj kam ta’minlangan jamoalarda beriladi.

Suv resurslari bilan bog‘liq kunlarni nishonlash

Har yili BMT tomonidan suv va sanitariya bo‘yicha ikkita xalqaro bayram o‘tkaziladi: 22 mart –  Jahon suv kuni va 19 noyabr – Butunjahon hojatxona kuni. Har bir kun muammolardan xabardorlikni oshirish, e’tiborni ma’lum bir mavzuga qaratish va harakatni ruhlantirishga qaratilgan ommaviy kampaniya bilan nishonlanadi.

2018-yil 22-mart Butunjahon suv kunida “Suv barqaror rivojlanish uchun” xalqaro harakat oʻn yilligi boshlandi va u 2028-yil 22-mart Jahon suv kunida yakunlanadi. 

Manba: https://www.un.org/en/global-issues/water