Dúnyada suw - nelerdi biliwimiz kerek?
11.11.2023
Suw turaqlı rawajlanıwdıń ózegi bolıp, sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw, energiya hám azıq-awqat islep shıǵarıw, salamat ekosistemalar hám de insaniyattıń aman qalıwı ushın úlken áhmiyetke iye. Suw ıqlım ózgerisine iykemlesiw orayı bolıp, jámiyet hám qorshaǵan ortalıq ortasındaǵı sheshiwshi baylanıs bolıp xızmet etedi.
Suw huqıq máselesi de bolıp tabıladı. Dúnya xalqınıń ósiwi menen suw resurslarına bolǵan básekige shıdamlı kommerciya talapların teń salmaqlastırıw zárúrligi artıp barıp atır. Atap aytqanda, hayallar hám qızlar hayız kóriw hám analıqtı múnásip hám de qáwipsiz tárizde ótkeriw ushın taza, jeke menshik sanitariyalıq imaratlardan paydalanıwı kerek.
Suw menen baylanıslı máseleler:
1. 2,2 milliard insan qáwipsiz basqarılatuǵın ishimlik suwı xızmetlerinen paydalana almaydı. (JSST/UNICEF 2019 )
2. Derlik 2 milliard adam tiykarǵı suw xızmetlerine iye bolmaǵan densawlıqtı saqlaw mákemelerinen paydalanadı. (JSST/UNICEF 2020 )
3. Dúnya xalqınıń yarımınan kóbi yamasa 4,2 milliard insan qáwipsiz basqarılatuǵın sanitariya xızmetlerinen ayırılǵan. (JSST/UNICEF 2019 )
4. Bes jasqa shekemgi 297 000 bala hár jılı jaman sanitariya shárayatları, qanaatlanarsız shólkemlestirilgen gigiyena yamasa qáwipsiz ishimlik suwı jetispesligi sebepli diareya keselliklerinen dúnyadan ótedi. (JSST/UNICEF 2019 )
5. 2 milliard adam joqarı suw stressin bastan keshirip atırǵan mámleketlerde jasaydı. (BMT 2019 )
6. Tábiyǵiy apatlardıń 90 procenti hawa rayı, atap aytqanda suw tasqını hám qurǵaqshılıq menen baylanıslı. (UNISDR)
7. Aqaba suwdıń 80 procenti paydalanılmastan yamasa qayta islenbesten ekosistemaǵa qaytadı. (YUNESKO, 2017)
8. Dúnyadaǵı transshegaralıq dáryalardıń derlik úshten eki bólegi sherikliktegi basqarıw sistemasına iye emes. (SIWI)
9. Awıl xojalıǵında tutınıw global suw tutınıwınıń 70 procentin quraydı. (FAO)
Suwdan paydalanıw huqıqı
2010-jıl iyul ayında Birlesken Milletler Shólkemi Bas Assambleyası tárepinen insannıń suw hám kanalizaciyadan paydalanıwǵa bolǵan huqıqı tán alınǵanı áhmiyetli qádem boldı. Assambleya hár bir insannıń jeke hám xojalıq mútajlikleri ushın, yaǵnıy kúnine bir insan ushın 50 den 100 litrge shekem suwǵa iyelik etiw huqıqın tán aldı. Suw qáwipsiz, maqul hám arzan bolıwı kerek. Suw ǵárejetleri úy xojalıqları tabısınıń 3 procentinen aspawı lazım. Bunnan tısqarı, suw deregi úyden 1000 metr aralıqta jaylasqan bolıwı kerek hám jıynaw waqtı 30 minuttan aspawı tiyis.
Suw hám Turaqlı rawajlanıw maqsetleri
Turaqlı rawajlanıw maqseti (SDG) 6 “hámme ushın suw hám kanalizaciya bar ekenligi hám turaqlı basqarıwdı támiyinlew” ideyasın óz ishine aladı. Maqsetler suw aylanısı hám sanitariya sistemalarınıń barlıq táreplerin qamtıp aladı hám olarǵa erisiw basqa bir qatar SDGlar, atap aytqanda, densawlıqtı saqlaw, bilimlendiriw, ekonomika hám qorshaǵan tábiyat boyınsha rawajlanıwǵa úles qosıw ushın mólsherlengen.
BMSH hám suw
Birlesken Milletler Shólkemi uzaq waqıttan berli insannıń tiykarǵı mútajliklerin qanaantlandırıw ushın suw támiynatınıń jetkilikli emesligi hám insan, sawda jáne awıl xojalıǵı mútajliklerin qandırıw ushın dúnyanıń suw resurslarına bolǵan talabı artıp baratırǵanlıǵı sebepli júzege kelgen global krizisti sheshiwge urınıp kelmekte.
Birlesken Milletler Shólkeminiń Suw konferenciyası (1977), Xalıqaralıq ishimlik suwı támiynatı hám kanalizaciya on jıllıǵı (1981-1990), Suw hám qorshaǵan ortalıq boyınsha xalıqaralıq konferenciya (1992) hám Jer sammiti (1992) - bulardıń barlıǵı áne sol turmıslıq derek menen baylanıslı máselelerge qaratılǵan.
2005-2015 jıllardaǵı “Turmıs ushın suw” xalıqaralıq háreket on jıllıǵı rawajlanıp atırǵan mámleketlerdegi 1,3 milliardqa jaqın adamǵa qáwipsiz ishimlik suwınan paydalanıwǵa járdem berdi hám Mıńjıllıq Rawajlanıw Maqsetlerine erisiwge qaratılǵan umtılıs-háreketlerdiń bir bólegi sıpatında sanitariya boyınsha jetiskenliklerge eristi.
Sońǵı áhmiyetli kelisimler arasında 2030-jılǵa shekem Turaqlı rawajlanıw kún tártibi, 2015-2030 jıllarǵa mólsherlengen Senday Ayrıqsha jaǵdaylar qáwpin azaytıw programması, Rawajlanıwdı finanslıq támiyinlew boyınsha 2015-jılǵı Addis-Abeba Háreket baǵdarlaması, BMSHniń Íqlım ózgerisi boyınsha konvenciyası sheńberindegi 2015-jılǵı Parij kelisimi sıyaqlılar bar.
Suw, sanitariya hám de gigiena
Pataslanǵan suw hám ápiwayı sanitariya shárayatlarınıń joqlıǵı dúnyanıń eń kámbaǵal mámleketlerinde oǵada jarlılıq hám keselliklerdi toqtatıwǵa qaratılǵan háreketlerge zıyan jetkerip atır. 2017-jıldan dúnya boylap 2 milliard adam hájetxana yamasa juwınıw bólmesi sıyaqlı ápiwayı sanitariya imaratlarınan paydalana almadı. 673 million adam ele de ashıq defekaciya menen shuǵıllanadı. JSST/YUNISEFtiń suw támiynatı hám sanitariya boyınsha qospa monıtorıń programmasına kóre, dúnya boylap keminde 1,2 milliard insan jaman, pataslanıwdan qorǵalmaǵan suw ishedi. Bunnan da kóbirek xalıqqa ishimlik suwı sanitariya qáwip-qáterlerinen jetkilikli dárejede qorǵalmaǵan sistema arqalı jetkerip beriledi.
Taza emes suw hám balalar ólimi
Taza emes suw hám jaman sanitariya shárayatları balalar óliminiń tiykarǵı sebebi bolıp tabıladı. Balalardaǵı diareya suw támiynatınıń jetkilikli emesligi, sanitariya shárayatlarınıń qanaatlanbaǵan dárejede jolǵa qoyılmaǵan, juqpalı kesellik qozǵatıwshılar menen pataslanǵan suw hám nadurıs gigiena qaǵıydaları menen tıǵız baylanıslı. Diareya hár jılı 1,5 million bala ólimine sebep boladı, bul tiykarınan rawajlanıp atırǵan mámleketlerde jasawshı bes jasqa shekemgi balalar arasında baqlanǵan.
Suw jetispewi, kanalizaciyadan paydalanıw hám rawajlanıw maqsetleri ortasındaǵı baylanıs anıq, mashqalanı sheshiw usılları málim hám ekonomikalıq tárepten nátiyjeli. JDSSHniń 2012-jılǵı izertlewi sonı kórsetedi, sanitariya shárayatların jaqsılawǵa sarıplanǵan hár 1 AQSh dolları ortasha 5,5 AQSh dolları muǵdarında global ekonomikalıq dáramat keltiredi. Bul jeńillikler, ásirese kámbaǵal balalar hám eń mútáj kem támiyinlengen jámáátlerge beriledi.
Suw resursları menen baylanıslı kúndi bayramlaw
Hár jılı BMSH tárepinen suw hám sanitariya boyınsha eki xalıqaralıq bayram ótkeriledi: 22 mart - Jáhán suw kúni hám 19 noyabr - Pútkil dúnya hájetxana kúni. Hár bir kún máselelerden xabardarlıqtı asırıw, itibardı málim bir temaǵa qaratıw hám háreketti ruwxlantırıwǵa qaratılǵan ǵalabalıq kampaniya menen bayramlanadı.
2018-jıl 22-mart Pútkil dúnya suw kúninde “Suw turaqlı rawajlanıw ushın” xalıqaralıq háreket on jıllıǵı baslandı hám ol 2028-jıl 22-mart Jáhán suw kúninde juwmaqlanadı.
Derek: https://www.un.org/en/global-issues/water
