Bizdi ne kútip atır? Suw krizisi sanlarda

13.11.2023

Planetamızdıń 70 procent aymaǵın suw iyeleydi jáne bul bizde suw mudamı mol boladı dep oylawdı ańsatlastırmaydı. Biraq insaniyat isletetuǵın, juwınatuǵın, atızlar suwǵarılatuǵın dushshı suwdıń dúnya boylap muǵdarı biz o'ylaǵan sıyaqlı sheksiz emes. Jer júzinde ámeldegi suwdıń tek 3 procenti dushshı suw bolıp, onıń úshten eki bólegin muzlıqlarda jaylasqanlıǵı yamasa basqa sebeplerge kóre paydalanıw imkansız.

Nátiyjede, dúnya boylap derlik 1,1 milliard adam suwdan paydalanıw huqıqınan ayırılǵan bolıp, jámi 2,7 milliard insan jıldıń keminde bir ayında suw azlıǵın sezinedi. 2,4 milliard adam talapqa juwap bermeytuǵın sanitariya shárayatlarınan azap shegedi - olar tırıspa hám tif ısıtpası sıyaqlı kesellikler hám suw arqalı juǵatuǵın basqa awırıwlarǵa shatıladı. Bir ǵana diareyaning ózinen hár jılı eki million adam, ásirese balalar ólmekte.

 Ekosistemalardıń gullep-jasnawın támiyinleytuǵın hám san jaǵınan ósip baratırǵan insaniyattı azıqlantıratuǵın kóplegen suw sistemaları stresske dus kelip atır. Dáryalar, kól hám suwlı qatlamlar qurǵap ketpekte yamasa paydalanıw ushın jaramsız, oǵada pataslanǵan jaǵdayda. Dúnyadaǵı batpaq jerlerdiń yarımınan kóbi joq bolıp ketken. Íqlım ózgerisi dúnya boylap hawa rayı hám suw formaların ózgerttirip, ayırım aymaqlarda qurǵaqshılıqtı, basqalarında bolsa suw krizisin keltirip shıǵarıp atır.

 Házirgi tutınıw dárejesi hám tempinde bul jaǵday tek jamanlasıp baradı. 2025-jılǵa kelip dúnya xalqınıń úshten eki bólegi suw krizisine dus keliwi múmkin. Dúnyadaǵı ekosistmalar bolsa bunnan da kóbirek zıyan kóredi.

Sebepler

 Insaniyat dúnyanıń kóplegen tábiyiy suw jollarınan tabıslı paydalanǵan - bógetler, suw qudıqları, úlken suwǵarıw sistemaları hám civilizatsiyalardıń ósiwi hám rawajlanıwına múmkinshilik bergen basqa imaratlar usılar qatarında bolıp tabıladı. Biraq suw sistemaları barǵan sayın kishireyip baratır hám ayırım dáryalar, kól hám suwlı qatlamlar qurıp barmaqta.

Adamlar atmosferaǵa kóbirek karbonat angidrid hám basqa ıssıxana gazlerin shıǵarıwdı dawam etar eken, dúnya boylap hawa rayı hám suw formaları ózgeriwdi dawam etedi. Bazı orınlarda qurǵaqshılıq, basqa orınlarda suw tasqını kóbeyedi. Ayırım aymaqlarda muzlıqlar hám qar jıynaqları joǵalıp, tómen aǵımdaǵı jámáátlerdiń dushshı suw támiynatına tásir etedi. Bul ózgerisler dúnya boylap awıl xojalıǵı, energiya islep shıǵarıw, qalalar hám ekosistemalar ushın kemirek suw alıwǵa sebep boladı.

 Suwdıń pataslanıwı kóplegen dereklerden, sonday-aq fermalardan juwılatuǵın pesticidler hám tóginler, tazalanbaǵan adamlardıń aqaba suwı hám sanaat shıǵındılarınan kelip shıǵadı. Hátte jer astı suwı da pataslanıwdan qorǵalǵan emes, sebebi kóp pataslandıratuǵın elementler jer astı suw qatlamlarına túsiwi múmkin. Bazı tásirler tezlik penen payda boladı, mısalı insan shıǵındılarındaǵı zıyanlı bakteriyalar suwdı pataslandırıp, onı ishiw yamasa júziw ushın jaramsız halǵa keltiredi.

Awıl xojalıǵı dúnyada ámelde bolǵan dushshı suwdıń 70% nen paydalanadı, biraq onıń 60% ke jaqını suwǵarıw sistemalarındaǵı máseleler, qollanıwdıń nátiyjesiz usılları, sonıń menen birge artıqsha suwǵarıw sebepli ısırap etiledi. Suwdan únemli paydalanbaw dáryalar, kól hám jer astı suwlı qatlamların suwsız qaqlap atır. Kóp muǵdarda azıq-awqat islep shıǵaratuǵın mámleketler, atap aytqanda, Hindstan, Qıtay, Avstraliya, Ispaniya hám Amerika Qospa Shtatları suw resursları shegarasına jetken yamasa soǵan jaqın. 

Sońǵı 50 jıl ishinde Jer júzi xalqı sanı eki ese kóbeydi. Bul tez ósiw - ekonomikalıq rawajlanıw hám sanaatlastırıw menen birge - dúnya boylap suw ekosistemaların ózgerttirdi hám biologiyalıq hár túrliliktiń úlken joǵatılıwına alıp keldi. Búgingi kúnde dúnya xalqınıń 41%i suw stressi astında bolǵan dárya háwizlerde jasaydı. Kóbeyip baratırǵan xalıq azıq-awqat, turar jay hám kiyim-kenshekke de mútáj, bul bolsa tovar hám energiya islep shıǵarıw nátiyjesinde júzege keletuǵın dushshı suwǵa qosımsha basımdı keltirip shıǵaradı.

1900-jıldan beri dúnyadaǵı suw-batpaq jerlerdiń yarımı joq etilgen. Planetadaǵı eń nátiyjeli jasaw noqatlarınan biri bolǵan suw-batpaq jerler haywanlardıń, atap aytqanda sút emiziwshiler, qus, balıqlar hám omırtqasız haywanlardıń joqarı konsentraciyasın qollap-quwatlaydı jáne bul túrlerdiń kóbisi ushın pitomnik bolıp xızmet etedi. Suw-batpaq jerleri, sonıń menen birge dúnya xalqınıń yarımınıń racionındaǵı tiykarǵı ónim bolǵan gúrish jetistiriwde zárúr áhmiyetke iye boladı hám olar insaniyat ushın paydalı bolǵan bir qatar funkciyalar, atap aytqanda, suwdı filtrlew, dúbeleylerden qorǵaw, suw tasqını qadaǵalawı funkciyaların atqaradı.

 

Suw tańsıq bolǵanda tábiyiy landshaftlar kóbinese joǵaladı. Oraylıq Aziyadaǵı Aral teńizi burınları dúnyadaǵı tórtinshi iri dushshı suwlı kól edi. Biraq bar-joǵı otız jıl ishinde teńiz Michigan ko'lindey maydandı joǵattı. Hádden tısqarı pataslanıw, suwǵarıw hám elektr energiyası islep shıǵarıw ushın suwdıń búklemi sebepli onıń suwı házir okean suwı sıyaqlı ashshı. Teńiz sheginiwi menen pataslanǵan jerlerdi tárk etti. Bul ekologiyalıq apat azıq-awqat tańsıqlıǵın keltirip shıǵardı hám bunıń nátiyjesinde náresteler ólimi kóbeydi hám jaqın átiraptaǵı xalıqtıń ómir kóriw dawamlılıǵı waqtı qısqardı.

Suw krizisi mashqalası jıldan-jılǵa kúsheyip baratır hám zárúr sharalar dúnya kóleminde ko'rilmes eken, insaniyat apat jaǵasına kelip qalıwı anıq sıyaqlı.

 

 Derek: https://www. worldwildlife. org/threats/water-scarcity