14.11.2023

Máńgilikke tiyisli dárya

Termizdiń qublasına qaray júrilse, jaqın jıllarda qurılǵan jergilikli xalıq tili menen aytqanda “Jaǵa” ǵa jolıńız túsedi. “Ámiwdárya” BSO hám “Baqsılar mektebi” jaǵanıń insanlar qádemi eń kóp tiyetuǵın jerlerinen. Sol eki mánzil ortasındaǵı joldan qublaǵa qaray shama menen 500 metr júrilse, tuwrıda uzaǵıraqtan jıltırap birnárse kórinedi. Bul quyashta tolqınlanıp kórinip atırǵan suw tolqını. Jaqınlaw barıp qaralsa, ádewir úlken kólemdegi suw háwizine dus kelemiz. Bir tárepte shıńqobız hám dombıra sesleri uyǵınlıǵına jor bolıp kúylenip atırǵan termeler, bir tárepte keńlikte ózen boylap aǵıp atırǵan — Surxandárya.

Termiz Ózbekstannıń eń shetki qubla noqatı, sonıń menen birge, elimizdiń eń áyyemgi civilizaciya oshaqlarınan biri esaplanadı. Civilizaciya hám xalıqtıń otırıqshılasıwın bolsa suw háwizlerisiz oyda sáwlelendirip bolmaydı. Surxandáryanıń usı jerli xalıqtıń mádeniylesiwine úlesi úlken.

Ol Hisor taw dizbegi batıs bóleginiń qublasınan baslanıwshı Topolondaryo menen Qoradaryonıń qosılıwınan payda boladı. Keyin 196 km aralıqta aǵıp ótip, Ámiwdáryaǵa kelip quyıladı. Surxandáryaǵa iri aǵıslardan taǵı Sangardakdaryo menen Xo'jaipok dáryaları qosıladı. Bir qansha mayda aǵıslardan tısqarı jazda derlik qurıp qalatuǵın say hám aǵıslar da bar. Olardan eń irileri Vaxshivordaryo (24 km), Konikon (32 km), Oqqopchig'ay (61 km), Oqjarsoy (51 km) hám Boysun (82 km) sayları bolıp tabıladı. 

Surxondaryo Boysun tawları menen Babatog' aralıǵında eni 30 km keletuǵın keń Surxon-Sherobod oypatlıǵı boylap aǵadı. Surxandárya ózeni hámme bóleginde tez jemiriliwshi jumsaq jınıslardan dúzilgen. Usınıń nátiyjesinde Surxandáryanıń ózeni tez-tez ózgerip turadı. Tómengi bóleginde dárya keń qayır boylap "qańǵıb" aǵadı, nátiyjede eski ózen hám olar arasındaǵı atawlar joǵalıp, jańaları payda boladı. Jaǵaları jemiriliwi hám ópirilip túsiwi sebepli kóp orınlarda tik jarlıq formasın alǵan.

Surxandárya tiykarınan, qar hám muz suwınan toyınadı. Sol sebepli tolıp aǵatuǵın suw dáwiri mart -iyun aylarına tuwrı keledi. Bul dáwirde jıllıq suw sarpınıń shama menen 65.2 procenti aǵıp ótedi. Eń kem suw sarpı sentyabr-oktyabr aylarına tuwrı keledi. Jıllıq suw sarpı (Qorovulltepa awılı janında) sekundına 70.2 metr kvadrat. Dárya suwı ılaylı. Morguzar awılı janında 1 metr kubda 2.9 kg ılay bar.

Surxandárya suwınan tolıq paydalanıw hám jańa jerlerdi ózlestiriw maqsetinde Surxandárya oypatlıǵında suw bazaları hám kanallar qurılǵan. Surxandárya háwizinde islep turǵan irrigaciya tarmaqlarınıń ulıwma uzınlıǵı 3164 km, kollektorzovurlar bolsa 1360 km. Usılardan eń irileri: Zang, Hazorbog', Qumqo'rg'on, Kakaydi kanalları hám basqa; Uchqizil, Degrez hám Qubla Surxon suw bazaları qurılǵan. Surxandárya oypatlıǵı janındaǵı Sherobod oypatlıǵı menen qosılıp ketken. Surxandáryanıń suwı Surxan-Sherobod kanalı hám Qubla Surxon suw bazası arqalı suwǵarıwǵa sarıplanbaqta.

Surxandáryada háwesker ańshılar jaz hám gúz aylarında máwsimlik balıq awı menen de shuǵıllanadı. Dáryanıń xalıq turaq jaylarına jaqın ayırım aymaqları shıǵındı menen pataslanǵan. Sol sebepli Surxandáryanıń xalıq jasawshı aymaqlarǵa jaqın bólimlerinde «Shıǵındı taslaw qadaǵan etiledi», «Avtomobillerdi juwıw qadaǵan etiledi» sıyaqlı belgiler qoyıw usınıs etiledi.

Javhar Chorshanbiyeva

Foto